Gospodarstwo domowe - definicja, funkcje, rodzaje, wydatki

Zarówno w powszechnych źródłach wiedzy, jak i w literaturze przedmiotu podkreśla się, że zdefiniowanie pojęcia gospodarstwo domowe jest dość skomplikowanym problemem. Pośród specjalistów nie ma zgodności w zakresie definicji pojęcia, dlatego też niejednokrotnie rozumiane jest w różny sposób.

Istnieje różnica w zakresie tego, jak definiuje się gospodarstwo domowe w ramach literatury przedmiotu, a jak definiuje się je w raportach i analizach statystycznych. Brak zgodności w tym zakresie sprawia, że prowadzenie badań może wiązać się z uzyskiwaniem różnych rezultatów. W przypadku analizy pojęcia występują podobieństwa, które wynikają bezpośrednio z samej nazwy - gospodarstwa domowe określane są niejednokrotnie także mianem gospodarstw rodzinnych.

Rodzina

Kluczowym elementem w zakresie definiowania omawianego pojęcia jest w pierwszej kolejności zdefiniowanie tego, czym w ramach danego ustawodawstwa jest rodzina. W powszechnych źródłach wiedzy opisuje się rodzinę jako podstawową jednostkę społeczną, składającą się z rodziców i ich dzieci. Wszystkich członków rodziny cechuje więź formalna, wspólnota materialna, mieszkaniowa oraz określony zespół funkcji, gdzie najważniejszymi jest przede wszystkim wychowywanie dzieci oraz przedłużenie trwania gatunku (w tym przedłużenie istnienia określonej społeczności, tj. narodu, wspólnoty regionalnej itp.).

Podział społeczeństwa na rodziny jest przede wszystkim podziałem w zakresie społecznym, gdzie pewnym odzwierciedleniem tej kategoryzacji w kontekście analizy ekonomicznej jest zastosowanie pojęcia gospodarstw domowych. O ile zatem rodzina jest podstawową kategorią podziału społecznego, o tyle podobnie wygląda sytuacja w przypadku gospodarstwa domowego w zakresie prowadzenia analizy gospodarczej.

Należy przy tym zwrócić uwagę, że zgodnie z opisaną powyżej definicją rodzina rozumiana jest jako rodzice i dzieci, jednakże niejednokrotnie w skład rodziny mogą wychodzić także inne pokolenia (dziadkowie, pradziadkowie, wnuki, prawnuki itd.), gdzie istotne jest to przede wszystkim w przypadku analizy gospodarczej oraz podziału społeczeństwa na gospodarstwa domowe, ponieważ w ramach jednego gospodarstwa nie zawsze funkcjonują tylko i wyłącznie rodzice i dzieci, lecz niekiedy także inne osoby z nimi spokrewnione. Dwie najważniejsze cechy rodziny to małżeństwo i pokrewieństwo, powstawanie rodzin jest procesem naturalnym (tworzą się one samoistnie).

Rodzina jest zatem pewnym wąskim gronem osób, które łącza pewne cechy duchowe (więź) oraz gospodarcze - w ramach żadnej definicji nie wymienia się konkretnej liczby osób, jaką rodzina może posiadać. Istnieje stosunkowo duża różnorodność w zakresie kategoryzacji rodzin, dlatego też w literaturze specjalistycznej wyróżniono szereg różnych typów rodziny. W pierwszej kolejności wymienia się zatem rodzinę małżeńską (nuklearną), która składa się z rodziców (niekiedy jednego rodzica) oraz ich dzieci (jednego lub dwóch). Rodziny tego typu są obecnie bardzo rozpowszechnione na zachodzie (w Polsce stają się coraz bardziej popularne) i charakteryzują się dużym rozbiciem (tj. odłączeniem się od własnych krewnych).

Niekiedy wymienia się także rodziny poligamiczne, jednakże charakterystyczne są one wyłącznie dla określonego kręgu kulturowego, gdzie dozwolone jest wielożeństwo. Drugą kategorią są rodziny wielopokoleniowe (poszerzone), w ramach której funkcjonują nie tylko rodzice i dzieci, ale także przedstawiciele poprzedniego pokolenia, tj. dziadków i niekiedy pradziadków. Niekiedy wyróżnia się także zmodyfikowaną rodzinę poszerzoną, w ramach której funkcjonuje kilka rodzin nuklearnych, które połączone są związkami nieformalnymi.

Ze względu na charakter rodziny zmienia się także charakter gospodarstwa domowego - w przypadku rodzin nuklearnych gospodarstwa domowe są zdecydowanie mniejsze od gospodarstw domowych funkcjonujących w ramach rodzin wielopokoleniowych. Z powyższego wynika bezpośredni związek między rodziną a gospodarstwem domowym nie tylko w zakresie definicji, ale również w zakresie kategoryzacji.

Definicja gospodarstwa domowego

Pojęcie gospodarstwa domowego łączy się nie tylko z pojęciem rodziny, ale także z innymi istotnymi kategoriami stosowanymi w ramach analiz socjologicznej, statystycznej i demograficznej. W literaturze przedmiotu podkreśla się, iż pojęcie gospodarstwa domowego jest równie istotne w prowadzeniu badań, co definicje przedsiębiorstwa i państwa. Nie ma przy tym znacznie, czy badania obejmują zjawiska dostrzegane współcześnie czy też mają charakter wyłącznie historyczny, ponieważ gospodarstwo domowe, podobnie jak rodzina, mają charakter podstawowych jednostek analitycznych w każdym czasie.

Najczęściej definiuje się omawiane pojęcie jako "grupę osób wspólnie gospodarujących posiadanym majątkiem i budżetem w celu zaspokojenia potrzeb wszystkich jej członków". Definicja ta wyraża wprawdzie najistotniejsze aspekty funkcjonowania gospodarstw domowych, jakimi jest posiadanie majątku oraz wspólne nim zarządzanie, jednakże z drugiej strony nie zawiera tak istotnych elementów, jak chociażby fakt, iż gospodarstwa tego typu powiązane są zazwyczaj z rodziną. Zaspokajanie potrzeb wiąże się przy tym z konsumpcją, o czym bardzo często wspominają inne publikację specjalistyczne, ponieważ to właśnie konsumpcja stanowi jeden z czynników kluczowych zarządzania gospodarstwem domowym. Zazwyczaj dodaje się przy tym element związany ze wspólnym zamieszkaniem, aczkolwiek współczesne trendy sprawiają, że często tego kryterium nie bierze się pod uwagę.

W literaturze przedmiotu pojawiają się niejednokrotnie inne definicje niż w raportach statystycznych i analizach demograficznych, co niejednokrotnie wiąże się ze zmianami, jakie mają miejsce w społeczeństwie, a ponadto definicje zawarte w raportach nie podkreślają niuansów, które mogą być obszernie omówione w literaturze. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku definiowania określonych zjawisk w przepisach prawa. W Polsce istotne są przede wszystkim raporty Głównego Urzędu Statystycznego, gdzie rozumie się gospodarstwo domowe jako "zespół osób zamieszkujących razem i wspólnie utrzymujących się. Osoby samotne utrzymujące się samodzielnie tworzą jednoosobowe gospodarstwa domowe". Warto przy tym podkreślić, że podobne rozumienie pojęcia gospodarstwa domowego występuje również w polskim prawie. Definicja ta zwraca uwagę na pewien istotny element, czyli istnienie osób samotnych, które nie posiadają rodziny i jednocześnie zamieszkują same. Takie osoby także uważane są za gospodarstwa domowe, które dookreśla się jako jednoosobowe gospodarstwa domowe. Jednocześnie wskazuje się na fakt, iż istnieją gospodarstwa domowe, które bynajmniej nie mają rodzinnego charakteru (tworzą się z osób, które nie są powiązane więzami rodzinnymi, tj. nie są w żadnej sposób spokrewnione).

Funkcje gospodarstw domowych

Poza wskazaniem zasadniczych cech, stanowiących de facto definicję gospodarstwa domowego, konieczne jest jeszcze wskazanie, jakie właściwie funkcje spełnia gospodarstwo domowe - tak w zakresie funkcjonowania rodziny (zakres podmiotowy), jak i w zakresie istnienia całego społeczeństwa (zakres przedmiotowy). W literaturze przedmiotu wskazuje się jednak, że wszelką działalność ludzką z ekonomicznego punktu widzenia można kwalifikować do konsumpcji lub produkcji, gdzie z tego punktu widzenia gospodarstwa domowe zdecydowanie będą działać w zakresie konsumpcji, ponieważ ich działalność ma za zadanie zaspokajania potrzeb członków rodziny. W ujęciu tym dostrzec można zatem jedną z najważniejszych funkcji gospodarstwa domowego, jaką jest zapewnianie rodzinie bytu w zakresie materialnym, czyli dostarczanie dachu nad głową oraz środków niezbędnych do przeżycia. Jako że konsumpcja stanowi kluczowy element działania gospodarstw domowych, tak też ich ocena z ekonomicznego punktu widzenia będzie się sprowadzać w rzeczywistości do oceny wydajności tejże konsumpcji, tj. odpowiedzi na pytanie, czy gospodarstwa domowe mądrze (wydajnie) gospodarują własnym budżetem, czy też nie. Jednocześnie istotne jest, czy takie a nie inne metody gospodarowania wystarczają na spełnianie potrzeb indywidualnych i grupowych gospodarstwa domowego.

Zaspokajanie potrzeb rodziny wymaga jednak posiadania odpowiednich zasobów materialnych (dóbr właściwych albo kapitału), dlatego też szeroko rozumiane funkcje tego podmiotu ekonomicznego związane z zaspokajaniem potrzeb rodziny dzieli się bardzo często na dwie podkategorie:

• funkcję wytwórczo-zaopatrzeniową,
• funkcję konsumpcyjną.

Funkcja wytwórczo-zaopatrzeniową

W pierwszym wypadku mowa jest o wszystkich działaniach, mających za zadanie powiększyć kapitał oraz majątek, którym zarządza gospodarstwo domowe, przy czym chodzi przede wszystkim o produkowanie dóbr w gospodarstwie domowym (np. budowanie domu, wytwarzanie produktów do spożycia, szycie i konserwowanie odzieży itp.); nabywanie na rynku (zakupy) gotowych dóbr konsumpcyjnych oraz przedmiotów, które następnie przetwarza się, aby nadawały się do spożycia; pozyskiwanie dóbr konsumpcyjnych w inny sposób lub ich wytwarzanie czy nabywanie (usługi medyczne, dziedziczenie, darowizn, korzystania z dóbr itp.).

Funkcja konsumpcyjna

Jeżeli zaś chodzi o drugą kategorię funkcji gospodarstwa domowego, związaną z czynnościami o charakterze konsumpcyjnym, to wyróżnia się w tym wypadku dwa rodzaje działalności: zadania sprzyjające rozwojowi fizycznemu oraz zadania sprzyjające rozwojowi psychicznemu (intelektualnemu). W pierwszym wypadku chodzi o wszystkie te działania, które mają za zadanie zapewnić właściwe warunki bytowe, czyli mieszkanie, żywność, zdrowie, itd. Tymczasem w drugim przypadku bardzo ważną rolę spełnia kategoria rozwoju osobistego oraz zaspokajanie potrzeb, które A. Maslow określił w swojej teorii piramidy potrzeb jako potrzeby wyższego rzędu. W praktyce chodzi tu przede wszystkim o dostarczenie członkom rodziny nie tylko pewnej wygody (w postaci czasu na wypoczynek czy też rozrywki), ale także praktycznych aspektów rozwoju, jakimi jest dostęp do edukacji czy możliwość podjęcia kształcenia na studiach wyższych lub zdobycie pewnych umiejętności technicznych. W tym wypadku konsumpcja może mieć charakter wewnętrzny, kiedy to członkowie gospodarstwa domowego uczą się pewnych rzeczy od siebie.

Poza wspomnianymi powyżej funkcjami w zakresie wewnętrznym istnieją jeszcze inne funkcje - te o charakterze zewnętrznym. Jak zostało powiedziane powyżej, gospodarstwa domowe są podstawowymi jednostkami gospodarczymi istniejącymi w państwie czy społeczeństwie, jednakże mimo iż w przypadku wielu analiz statystycznych traktowane są niejako osobno, to jednak wciąż pozostają częścią większego podmiotu gospodarczego, jakim jest państwo. Z tego względu istnieje szereg powiązań między tymi dwoma podmiotami, przez co podkreśla się wielokrotnie, iż gospodarstwa domowe spełniają pewne funkcje także w szerszym kontekście. W rodzinach jest ulokowany i jakościowo kreowany kapitał ludzki. Dzieje się to przez realizację funkcji społeczno-kulturowej rodziny, należyte przygotowanie i wychowanie do pracy, wpojenie szacunku do pracy nie tylko własnej, ale i innych osób - bliskich członków rodziny oraz obcych. W gospodarstwach domowych zachowuje się zatem swoista ciągłość kultury i obyczajów, które spełniają istotną rolę dla całego społeczeństwa. W podobnych zakresie istotne są także zwyczaje ekonomiczne, jaki powstają w gospodarstwach domowych - bardzo często pewne tendencje istniejące w gospodarstwach domowych mogą się "poszerzać" i wpływać na całe społeczeństwo (np. wzrost konsumpcji lub wręcz odwrotnie).

Klasyfikacja gospodarstw domowych

Opisane powyżej definicje oraz funkcje, jakie spełniają gospodarstwa domowe, prowadzą do kolejnej kwestii, jaką jest klasyfikacja gospodarstw domowych, która tworzą zarówno specjaliści w ramach prac naukowych, jak i w ramach badań statystycznych. Jeden z najważniejszych podziałów pojawił się już w kontekście definiowania gospodarstw domowych - chodzi tu o podział na podmioty jednoosobowe oraz podmioty wieloosobowe. W tym wypadku czynnikiem podziału jest rozmiar osobowy gospodarstwa domowego, jednakże podział ten jest w pewnym sensie niepełny, ponieważ nie wyróżnia żadnej kategoryzacji w przypadku wieloosobowych gospodarstw domowych, które mogą między sobą znacznie się różnić. Dlatego też niejako osobno dzieli się niektóre gospodarstwa domowe na jednopokoleniowe, dwupokoleniowe oraz wielopokoleniowe. Podział taki stanowi uzupełnienie dla klasyfikacji opierającej się na wielkości wspólnoty. Co istotne różnice w gospodarowaniu oba wspomnianymi podmiotami polegają nie tylko na ich rozmiarze, ale także na konsekwencjach, jakie z tego płyną. I tak w przypadku gospodarstw jednoosobowych kluczowe są potrzeby i pragnienia jednej osoby, zaś w przypadku gospodarstw wieloosobowych ważne są zarówno potrzeby indywidualne, jak również potrzeby całej wspólnoty.

Klasyfikacja rodzinnych podmiotów gospodarczych może także wiązać się z innego rodzaju podziałem. I tak wyróżnia się na przykład gospodarstwa domowe wiejskie oraz gospodarstwa domowe miejskie, gdzie istotne jest przede wszystkim miejsce ich funkcjonowania, chociaż podział ten wiąże się z wieloma konsekwencjami natury ekonomicznej - inaczej bowiem traktowane są w polskim prawie wiejskie gospodarstwa domowe (które zazwyczaj utrzymują się z uprawy roli), a inaczej miejskie gospodarstwa domowe. W tym wypadku wyróżnia się niekiedy także pewne podkategorie:

• gospodarstwa rolnicze,
• gospodarstwa rolniczo-pracownicze,
• gospodarstwa pracownicze.

Z punktu widzenia analizy statystycznej istotny jest także wiek poszczególnych pomiotów, dlatego też w celu ułatwienia prowadzenia analiz w tym zakresie wyróżnia się:

• gospodarstwa domowe nowe,
• gospodarstwa domowe średnioletnie,
• gospodarstwa domowe zasiedziałe (stare).

Niestety przy próbie opisu podmiotów właśnie na podstawie przedstawionej klasyfikacji konieczne jest i tak uściślenie konkretnych ram czasowych, ponieważ inaczej analiza będzie miała nieścisły charakter - trudno powiem dokładnie określić, kiedy gospodarstwa domowe przestają być nowe, a stają się średnioletnie, bądź też zasiedziałe. Tak czy inaczej klasyfikacja ze względu na wiek jest niezwykle istotna, ponieważ pozwala niekiedy wykazać pewne tendencje - inne kategorie zachowań mogą być bowiem charakterystyczne dla gospodarstw nowych (które stanowią głównie młode osoby), a inne dla gospodarstw zasiedziałych (z osobami starszymi).