Zjawiska finansowe i ich klasyfikacja

Ruch pieniądza decyduje o możliwości podziału i wymianie wartości materialnych - nie jest to jednak jednoznaczne ze stwierdzeniem, że każdemu przepływowi pieniężnemu odpowiada przesunięcie masy dóbr i usług.

Można więc powiedzieć, że właściwością funkcjonowania finansów jest względna samodzielność ruchu pieniądza w stosunku do ruchu produktów, towarów lub usług. Samodzielny ruch pieniądza występuje np. przy realizacji takich płatności, jak płatności podatkowe, subwencje budżetowe, pożyczki prywatne.

W tych i innych podobnych przypadkach powstające zjawiska finansowe, mimo że przepływy pieniężne nie są bezpośrednio związane z uzyskiwaniem materialnego ekwiwalentu, stanowią narzędzie podziału PKB, prowadzą bowiem do ukształtowania ostatecznych funduszy nabywczych u poszczególnych podmiotów. Fundusze te decydują o stopniu udziału tych jednostek gospodarujących lub osób fizycznych w podziale PKB.

Naturalnie proces produkcji określa charakter pozostałych ogniw procesu ekonomicznego: podziału, wymiany i spożycia. Mamy jednak do czynienia z odwrotnym wpływem tych elementów na to, co i w jakich ilościach będzie wytwarzane. Finanse są kategorią podziału i wymiany. Obejmują relacje ekonomiczne występujące w tych sferach, mające różne formy i zróżnicowany charakter, bo istnieją odmienne stosunki wymiany i podziału. W wyniku tego zarówno gromadzenie, jak i podział zasobów pieniężnych dotyczą różnych podmiotów. Przykładowo można wymienić związki zachodzące pomiędzy sprzedawcą a nabywcą w transakcji kupna - sprzedaży. Odmienny typ stosunków finansowych reprezentują związki pomiędzy sprzedającym towar na kredyt a nabywcą tego towaru, który zapłaci za niego po pewnym czasie (relacja wierzyciel - dłużnik). Inny znowu charakter będzie mieć opłata podatku (związek między podatnikiem a państwem) na podstawie prawnego przymusu w stosunku do obywatela - w konsekwencji bezekwiwalentnego przepływu strumienia pieniężnego.

Można więc stwierdzić, że zjawiska finansowe i konsekwentnie stosunki finansowe są zależnościami o różnorodnym charakterze, natomiast są, ogólnie biorąc, kategorią jednorodną. Ich jednorodność wywodzi się stąd, że pojawiają się wszędzie tam, gdzie następuje gromadzenie i podział zasobów pieniężnych, w tym także zaangażowanie środków finansowych w różnych operacjach służących pomnażaniu pieniądza. Celem funkcjonowania finansów ostatecznie jednak jest podział rzeczowy dóbr i usług. W skali kraju czy makroregionu jest to podział produktu krajowego brutto czy też jego części.

Zjawiska finansowe można klasyfikować według różnych kryteriów. Wydaje się jednak, że podstawowe znaczenie mają kryteria podmiotowe i przedmiotowe.

Podmiotowa klasyfikacja zjawisk finansowych

Generalnie z uwagi na zróżnicowanie rodzajowe jednostek gospodarczych, które gromadzą przychody, zasoby pieniężne i realizują wydatki, można wyodrębnić grupy finansowe:

• ludności lub gospodarstw domowych - podstawowymi przychodami i dochodami tej grupy są wynagrodzenia z tytułu pracy najemnej, emerytury, dochody właścicieli kapitałów itp.; oprócz tego mogą występować zasilenia pożyczkowe czy też kredytowe; głównym nurtem wydatków są tu zakupy dóbr konsumpcyjnych, ale naturalnie część wydatków to podatki, składki ubezpieczeniowe, spłata kredytów, odsetek bankowych itd.;
• publiczne - odnoszą się do zjawisk inicjowanych i realizowanych przez instytucje ubezpieczeniowe; gromadzą one fundusze ze składek od podmiotów ubezpieczających wartości materialne i osoby od ryzyka powstania różnego rodzaju szkód; warunki ubezpieczeń są ukształtowane przez konkurencję występującą na rynku ubezpieczeniowym; wydatki stanowią wypłacane odszkodowania, renty, emerytury itp.;
• banków i instytucji kredytowych - różnią się od innych zjawisk finansowych szczególnym ich charakterem, polegającym na: zwrotnym gromadzeniu i podziale zasobów pieniężnych, występowaniem operacji kredytowych, wiążących się z kreacją pieniądza i jego wycofywaniem, prowadzeniem działalności rozliczeniowej podmiotów w drodze przyjmowania depozytów i dokonywania przelewów na podstawie zleceń ich właścicieli;
• przedsiębiorstw - to całość procesu przepływów strumieni pieniężnych, które inicjują przedsiębiorstwa lub biorą w nich czynny udział; operacje finansowe realizowane przez te podmioty mają podstawowe znaczenie dla całokształtu zjawisk finansowych w całej gospodarce narodowej, co wynika z tworzenia przez nie podstawowej części produktu krajowego brutto - z jego sprzedaży i tworzonych w związku z tym przychodów po ich repartycji tworzą się przychody i dochody w znacznej części innych podmiotów (osób fizycznych i prawnych).

Przedmiotowa klasyfikacja zjawisk finansowych

Analiza zjawisk finansowych musi być dokonywana także z punktu widzenia kryteriów przedmiotowych, odpowiadających na pytanie tym razem nie kto, ale w jaki sposób i o jakim charakterze uruchamia strumienie pieniężne. Kryterium przedmiotowe pozwala zatem na zaliczenie różnych rodzajów przepływów pieniężnych do określonych grup. Podstawowym wyróżnikiem tego podziału jest związek przepływów pieniężnych z przemieszczeniem dóbr i usług. Zgodnie z tym kryterium całość zjawisk finansowych można podzielić na cztery grupy:

1. Strumienie pieniężne rynkowe albo ekwiwalentne.
2. Strumienie pieniężne redystrybucyjne albo transfery.
3. Dochody pieniężne kredytowe.
4. Oszczędności (w postaci zarówno depozytów w bankach, jak i innych form).

W grupie 1 wielkość przychodów i wydatków jest regulowana przez mechanizm rynkowy (podaż i popyt, ceny, stawki wynagrodzeń itp.). Mogą one podlegać jednak zewnętrznym wpływom na skutek np. opodatkowania, instrumentów interwencji państwa czy związków zawodowych. Charakterystyczną cechą strumieni pieniężnych rynkowych jest równoważność przepływu pieniądza i jego materialnego ekwiwalentu. Wielkość uzyskanych poprzez sprzedać przychodów jest równa wielkości wydatków. Zasoby pieniężne w celu ich wydatkowania muszą być uprzednio zgromadzone.

Grupę 2 charakteryzuje również przepływ strumienia pieniężnego równego co do wielkości wydatkom, lecz nie ma tu żadnej rzeczowej ekwiwalentności (przykładem są podatki, darowizny, subwencje, płatność odsetek kredytowych). Strumienie pieniężne redystrybucyjne lub transfery nie są regulowane przez mechanizm rynkowy, lecz mogą być normowane przez przepisy prawne. Brak tu odpłatności szczegółowej (np. przy podatkach), choć niekiedy występuje odpłatność ogólna.

Grupę 3 stanowi pieniądz zasilający zasoby finansowe kredytobiorcy, dzięki zaciągnięciu przez niego kredytu w banku. Cechą wyróżniającą tę grupę jest to, że dochód kredytobiorcy, tworzony w momencie udzielenia kredytu, nie jest wydatkiem banku. Bank nie rozdziela swoich uprzednio zgromadzonych zasobów pieniężnych, lecz tworzy nowe - dotychczas nieistniejące. Prawdą jest natomiast, że podstawą udzielenia kredytu są zgromadzone oszczędności różnych podmiotów, określające zakres możliwości kredytowych banku, ale w rzeczywistości niewydatkowane przez bank. W skali globalnej wielkość dochodów kredytowych powinna odpowiadać teoretycznie oszczędnościom, co wynika stąd, że wielkość produktów wystawionych na sprzedaż jest równa masie pieniądza znajdującego się na rynku. Każda oszczędność pieniędzy oznacza niemożność całkowitego podziału produktu.

Grupa 4 jest zatrzymanym w ruchu strumieniem pieniężnym, a więc w rzeczywistości zasobem. Grupa ta stanowi wyraz wstrzymania się podmiotów od szeroko pojętej konsumpcji. Ma ona częściowo charakter oszczędności dobrowolnych (spontanicznych) lub też oszczędności wymuszonych (przymusowych).