Konkurencja monopolistyczna, monopol, oligopol

Struktura rynku determinuje to, w jaki sposób zachowuje się działające na nim przedsiębiorstwo. W literaturze ekonomicznej wyróżniamy cztery podstawowe typy struktur rynkowych - konkurencję monopolistyczną, oligopol, monopol oraz konkurencję doskonałą. Tekst przedstawia charakterystykę trzech pierwszych struktur.

Główne typy rynków

Przez strukturę rynku należy rozumieć określoną konfigurację nabywców i sprzedawców oraz towarzyszące im prawa zachowań. Jasnym jest, że niewielkie przedsiębiorstwo, które musi konkurować o klienta z innymi producentami, będzie działało inaczej niż duża firma zajmująca pozycję monopolisty na danym rynku.

Ma to odzwierciedlenie przede wszystkim w ustaleniach odnośnie wysokości ceny wytwarzanych dóbr czy też wielkości i struktury produkcji. Decyzje te z kolei przekładają się na poziom zysku osiąganego przez przedsiębiorstwo, a także inne wielkości ekonomiczne określające sytuację finansową, takie jak wynik finansowy.

Struktury rynkowe należy rozumieć jako modele, które upraszczają obraz rzeczywistości ekonomicznej. Faktyczne decyzje podmiotów działających na rynku mogą różnić się od przedstawionych wzorców lub stanowić ich mieszaniny.

Aby wyodrębnić poszczególne typy rynków, pod uwagę należy wziąć takie kryteria jak:

• liczba firm, które działają na danym rynku,
• stopień zróżnicowania produktów (ich cechy),
• wpływ firmy na cenę,
• mobilność czynników produkcji, którą określa się na podstawie tego, czy istnieją pewne bariery wejścia na rynek.

Tab. 1. Cechy charakterystyczne poszczególnych struktur rynkowych

Konkurencja monopolistyczna

Konkurencję monopolistyczną charakteryzuje istnienie wielu producentów oraz swoboda wejścia i wyjścia na rynek, co upodabnia tę strukturę do konkurencji doskonałej. W odróżnieniu jednak od niej, przedsiębiorstwa działające w ramach konkurencji monopolistycznej wytwarzają produkty mniej lub bardziej zróżnicowane. Oznacza to, że są to towary tego samego typu (bliskie substytuty), jednak posiadają pewne swoiste cechy, dzięki którym dostawcy próbują się wyróżnić na tle innych producentów.

Konkurencja pomiędzy firmami ma zatem charakter niecenowy. Duży nacisk kładzie się na reklamę, promocję, jakość czy też odmienne opakowanie. Taka strategia pozwala producentom ustalać odrębne ceny swoich produktów. Nie może jednak odbywać się to w całkowitym oderwaniu od cen rynkowych ich bliskich substytutów. Kontrolując zatem podaż produktu, producenci mają wpływ na jego cenę, jednak tylko w ograniczonym stopniu.

Chociaż jedną z cech charakterystycznych konkurencji monopolistycznej jest brak barier wejścia na rynek, należy pamiętać o tym, że nie jest to pełna swoboda. Wymagane są bowiem większe nakłady finansowe, na co część firm nie jest w stanie sobie pozwolić. Obejmują one zwłaszcza koszty związane z promocją i reklamą, których celem jest pozyskanie lojalnych klientów.

Oligopol

To struktura rynku będąca formą pośrednią pomiędzy konkurencją monopolistyczną a monopolem. Cechą charakterystyczną oligopolu jest liczba producentów działających na rynku nieprzekraczająca kilkunastu. Wytwarzają oni produkty zarówno o charakterze jednorodnym (np. materiały), jak i różnorodnym (samochody, sprzęt AGD).

Przedsiębiorcy mogą kształtować podaż gałęzi, co w praktyce oznacza, że mają znaczny wpływ na cenę rynkową. Krzywa popytu jest opadająca, a reakcja konsumentów na cenę relatywnie nieelastyczna i zależna od tego, jak na zmianę ceny zareagują inni producenci.

Konkurencja cenowa pomiędzy uczestnikami rynku nie istnieje. Rywalizują oni miedzy poprzez:

• obniżanie kosztów produkcji,
• zróżnicowanie produktu pod względem wyglądu,
• reklamę i promocję,
• usługi dodatkowe,
• ciągłą poprawę jakości i doskonalenie wyrobów,
• zapewnienie klientom dogodnych warunków sprzedaży.

W przypadku oligopolu przedsiębiorstwa mogą działać na własną rękę celem zajęcia dominującej pozycji na rynku lub zawrzeć porozumienie, aby realizować wspólne cele. Do wyboru mają wiele form współpracy, w tym te jawne i legalne, takie jak kartel, fuzja, koncern czy też trust, oraz tajne i nielegalne - w tym wypadku chodzi głównie o zmowę.

Uczestnicy rynku mogą zdecydować się także na tak zwane przywództwo cenowe. Wówczas przedsiębiorstwa działające w danej branży powielają decyzje cenowe jednej firmy, która zazwyczaj dominuje nad pozostałymi producentami.

Jak zostało wspomniane, konkurencja pomiędzy producentami w oligopolu nie musi opierać się na współpracy. W niektórych przypadkach jest naprawdę zacięta, przybierając nawet formę wyniszczającej wojny cenowej.

Monopol

Na monopolistycznym rynku działa jeden producent. Jest on jedynym dostawcom zazwyczaj unikatowego produktu. Z tego względu może on poprzez sterowanie podażą swobodnie kształtować cenę na rynku, oczywiście licząc się z tym, iż ustalając wyższą cenę, sprzeda mniej towaru.

Monopolista:

• podczas zawierania różnorodnych transakcji może narzucać innym podmiotom niekorzystne warunki,
• nie musi wprowadzać innowacji, co przyczynia się do hamowania postępu technicznego w danej branży,
• dzięki swej przewadze finansowej może stosować lobbing celem ustanowienia dodatkowych barier wejścia czy też sztucznego (ustawowego) zwiększenia popytu, co ugruntuje jego pozycję na rynku i umożliwi osiągnięcie wyższych zysków.

Wyróżniamy trzy typy monopoli:

Tab. 2. Typy monopoli